استعداد در قرآن

موهبت، توانایی یا کششی که خداوند [در فرد] ایجاد می‌کند. هیچ واژه‌ی خاص قرآنی برای استعداد به این معنا وجود ندارد، هرچند معانی پیوسته با این مفهوم را می‌توان با مفاهیمی همچون درجات، توانایی، ظرفیت و مواهب پیوند داد. در زبان عربی جدید، واژه‌های مشتق از ریشه‌ی و هـ ب (مواهب) و ع د د (تهیه و تدارک) به استعداد ارجاع دارند، اما این ریشه‌ها و مشتقات آنها به این معنا در قرآن به کار نرفته‌اند. همچنین «استطاعة» مفهوم کلامی مهمی در اسلام است، اما از آن بیشتر در مقام محدوده‌ای که در آن انسان‌ها قدرت و توانایی مستقل برای انتخاب و انجام افعال دارند، بحث کرده‌اند. (نک. Gardet, Istita'a؛ نیز جبر و اختیار).
مفهوم توانایی‌های استثنایی یا ممتاز را می‌توان از عبارات قرآنی مربوط به ترجیح (فَضَّلَ) یا مراتب (درجات) اخذ کرد. این واژه‌ها معمولاً این مفهوم را منتقل می‌کنند که برخی از انسان‌ها هم در این دنیا و هم در آخرت، بر پایه‌ی کوشش (نساء: 95) یا اعتقاد (مجادله: 11) یا کارهای خوب (احقاف: 19) خودشان، درجات خاصی دارند. اما گاه به نظر می‌رسد که مفهوم درجه ذاتی باشد، مانند فقره‌ای که مربوط به فضیلت مردان بر زنان است (نساء: 34). این آیه در دوره‌ی جدید محل توجه متجددان و زنانه ‌نگران مسلمان واقع شده است؛ ایشان این عبارت را نشانگر مسئولیت مردان تفسیر می‌کنند که حاصل از منابع مادّی [در اختیار] آنهاست و نه برتری یا استعداد فطری مردان (Wadud, Quran and woman, 65-69). از آنجا که از منظر اسلامی در نهایت همه‌ی هدایت‌ها و حمایت‌ها به منشأی الهی باز می‌گردد، تفاوت در استعدادها، تمایلات و توانایی‌های انسانی نیز بخشی از طرح و برنامه‌ی خداوند تلقی می‌شود. همه‌ی این درجات در زندگی برآمده از رحمت خداست و صرفاً اوست که آن را تقسیم می‌کند یا می‌سنجد (زخرف:32).
اندیشه‌ی پروراندن کشش‌ها یا توانایی‌های بالقوه‌ی ذاتی هر فرد را می‌توان در آرای صوفیانی همچون ابن‌عربی (د. 638) یافت. این اندیشه مبتنی بر کیهان شناسی مبتنی بر فیض است، که در آن فعل خلاقانه ازلی خدا اسما و صفات الهی را در آفرینش و از این‌رو در انسان‌ها جلوه‌گر می‌سازد. این قدرت دریافت (قبول) یا استعداد فردی را باید تشخیص داد و آن را از طریق تأمل و عمل درخور پروراند. (Chittick, Suf path, 91).
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.